Wstęp
Przemiany lat 1989-1991, wprowadzenie systemu demokratycznego, państwa prawa i społecznej gospodarki rynkowej otworzyło przed obywatelami RP perspektywę rozwoju i życia w dobrobycie Europejskiej Wspólnoty Narodów. Niestety, nie wszyscy mieszkańcy Polski w równym stopniu uzyskali możliwość korzystania z szans, które daje gospodarka rynkowa. W latach dziewięćdziesiątych inwestycje i źródła dochodów coraz bardziej koncentrowały się w dużych aglomeracjach miejskich. Obszary wiejskie - wsie i małe miasta - rozwijały się znacznie wolniej. Współpraca wielu resortów rządu, zaangażowanie samorządu terytorialnego, organizacji samorządu rolniczego, pracodawców i związków zawodowych oraz innych partnerów społecznych i gospodarczych może tą sytuację zmienić. Działania te powinny być podjęte szybko. Realizowane konsekwentnie, w perspektywie kilku lat doprowadzą do zmiany oblicza polskiej wsi.
Praca nasza podzielona jest na trzy części. W pierwszej analizujemy sytuację na obszarach wiejskich w latach dziewięćdziesiątych, szukając najważniejszych problemów rolnictwa oraz przyczyn słabszego rozwoju obszarów rolniczych. W drugiej części skupiliśmy się na przyszłości polskiego rolnictwa, kierunkach rozwoju, programach jego restrukturyzacji. W tym miejscu analizujemy też kwestie związane z przystąpieniem Polski do struktur Unii Europejskiej, konieczne dostosowania do wymagań Wspólnego Rynku UE, które decydują o kierunkach rozwoju polskiego rolnictwa w latach 2000-2010. Ostatnia część to próba kompleksowej charakterystyki polskiego sektora rolno-żywnościowego z uwzględnieniem perspektyw rozwoju związanych z przystąpieniem do UE.
1. Sytuacja w rolnictwie i na wsi
1.1. Ludność wiejska
1.1.1. Sytuacja demograficzna
Ludność wiejska stanowi ponad 38% ludności kraju i zamieszkuje na terytorium obejmującym 93,4% powierzchni Polski. Z danych Powszechnego Spisu Rolnego (PSR) 1996 r. wynika, że prawie 11,6 mln osób (ok. 66% ludności wiejskiej) to ludność związana z rolnictwem. Z tej grupy, tylko 1,9 mln osób uzyskuje wyłączne lub główne źródło utrzymania z pracy w swoim gospodarstwie[1]. Zaznacza się tendencja do zmniejszania się odsetka osób utrzymujących się wyłącznie z gospodarstwa rolnego.
Projekcja rozwoju sytuacji ludnościowej w
kraju w perspektywie do roku 2010 wskazuje, że nastąpi znaczący przyrost
ludności w wieku produkcyjnym, w szczególności w latach 2000-2005. Do roku 2010
przybędzie w zależności od przyjętych założeń od 353 do 660 tys. osób aktywnych
zawodowo. Jednocześnie nastąpi starzenie się ludności wiejskiej, szczególnie po
roku 2005. Grupa osób mieszkających na wsi w tzw. wieku nie mobilnym, tj.
pomiędzy 45 a 65 rokiem życia będzie wysoka i zwiększy się do roku 2010.
W strukturze populacji wiejskiej w porównaniu z miastem, jest zdecydowanie więcej dzieci do lat 14 i osób w wieku powyżej 70 lat. Znacznie wyższy jest odsetek rodzin wielopokoleniowych. Gospodarstwa domowe z liczbą osób 5 i więcej stanowią prawie 30% gospodarstw domowych na wsi, przy nieco ponad 12% w mieście.
1.1.2. Bezrobocie
Zjawisko bezrobocia na wsi ma nieco
inny charakter niż w mieście, jest trwalsze, a rynek pracy na wsi jest mniej
elastyczny. Przemiany gospodarcze ostatniego dziesięciolecia wpłynęły na
zmniejszenie aktywności zawodowej mieszkańców obszarów wiejskich. Odsłoniły one
również ukrywane wcześniej społeczne i gospodarcze zapóźnienia rozwojowe w
rolnictwie i na polskiej wsi. Ten negatywny obraz wsi uległ zaostrzeniu wobec
równoległego rozwoju polskich miast.
Rynek pracy na wsi odczuł przemiany
gospodarcze w sposób dotkliwy. Po pierwsze, dostosowanie przedsiębiorstw do
gospodarki rynkowej oznaczało zwolnienia z pracy w pierwszej kolejności dla
pracowników sezonowych i dwuzawodowców (chłoporobotników). Konkurencyjność
mieszkańców wsi i ich możliwość uzyskania pracy w mieście okazała się
ograniczona, co w efekcie zahamowało migrację ze wsi do miast. Dostosowanie do
potrzeb rynku objęło również rolnictwo, które w pierwszych trzech latach
transformacji zmniejszyło liczbę pracujących o prawie jeden milion. Po drugie,
sytuacja demograficzna na wsi również sprzyjała przeludnieniu i narastaniu
ukrytego bezrobocia na obszarach wiejskich. Oznaczało to spadek liczby
pracujących w rolnictwie o ponad 20%.
W latach 1994-1998 liczba pracujących wzrastała, co spowodowało spadek stopy bezrobocia w kraju. Sytuacja bezrobotnych na wsi nie uległa jednak tak istotnej poprawie. Udział bezrobotnych zamieszkałych na wsi do ogółu bezrobotnych wzrósł z 40,8% w roku 1994 do 46,2% w końcu 1997 oraz 45,6% w końcu 1998. W lutym 2000 r. udział bezrobotnych zamieszkałych na wsi do ogółu bezrobotnych wyniósł 44,2%. Mimo tego spadku udział ten jest znacznie wyższy niż ludności zamieszkałej w mieście (38,1 %)[2].
Bezrobociu rejestrowanemu towarzyszy tzw. bezrobocie ukryte. Jego wielkość jest szacowana na podstawie danych PSR i waha się pomiędzy 590 tysięcy osób (osoby w wieku produkcyjnym) a 900 tysięcy osób. Inne szacunki bezrobocia ukrytego na wsi wskazują, w zależności od przyjętych założeń badawczych nawet do 1,4 mln osób. Duża ilość i różnorodność czynności, które są do wykonania w rodzinnym gospodarstwie rolnym powoduje, że wszyscy członkowie gospodarstwa domowego, również ci faktycznie bezrobotni, znajdują dorywcze zajęcie przy pracach pomocniczych. Średni czas pracy w gospodarstwie rolnym w przeliczeniu na osobę wynosił, według PSR z 1996 r. 6,5 godziny. Jednak 14,1% badanych pracowało mniej niż 2 godziny dziennie. Zatem blisko 70% pracujących w rolnictwie pracuje w niepełnym wymiarze czasu pracy. Najwyższy udział osób potencjalnie bezrobotnych (25%) występuje w najmniejszych obszarowo gospodarstwach rolnych, tj. o powierzchni 1 –2 ha użytków rolnych (UR)[3]. Udział ten maleje w miarę zwiększania się powierzchni gospodarstw.
Utrzymywanie ukrytego bezrobocia na wsi może konserwować pasywne postawy wśród mieszkańców wsi. Problem tworzenia pozarolniczych miejsc pracy będzie więc szczególnie trudny.
Wszystkie te informacje przekonują, że bezrobocie na wsi jest najważniejszym problemem społecznym, a wieś stanowi swoisty bufor społeczny. Rozwiązanie tego problemu jest kluczowe dla poprawienia sytuacji rolników oraz zwiększenia dochodowości rolnictwa.
1.1.3. Zatrudnienie
Z ogólnej liczby 5935 tys. osób pracujących na wsi zaledwie 1900 tys. utrzymuje się wyłącznie z pracy na roli, lub głównie z pracy na roli. Występuje tutaj związek między wielkością gospodarstwa rolnego, a utrzymywaniem się z dochodów gospodarstwa rolnego. Liczba pracujących w rolnictwie sięga 4075 tys. osób, co stanowi ok. jedną czwartą wszystkich pracujących w kraju. Dla 45% osób pracujących w rolnictwie jest to główne zajęcie. Istotnymi dochodami gospodarstw – poza pracą - są dochody nie zarobkowe (głównie emerytury i renty), które stanowią dla 30% gospodarstw główne źródło dochodu. Natomiast tylko 20% gospodarstw osiąga główne dochody z pracy najemnej, a zaledwie 3,2% z pozarolniczej działalności gospodarczej[4]. Dane te ilustrują tezę, że rozwój przedsiębiorczości na wsi jest stosunkowo niewielki, a pozarolnicze miejsca pracy są nieliczne. Sytuacja jest o tyle trudna, że z ogólnej liczby 5935 tys. pracujących na wsi 890 tys. jest w wieku poprodukcyjnym, a następne 1.100 tys. w wieku tzw. nie mobilnym (powyżej 45 roku życia). Wykształcenie średnie i wyższe posiada 15% osób zamieszkałych na wsi.
Dane te wskazują, że cechy demograficzne i społeczne ludności wiejskiej nie sprzyjają mobilności zawodowej i przyjmowaniu postaw przedsiębiorczych. W dodatku, brak wolnych miejsc pracy w miastach nie sprzyja migracjom młodych mieszkańców wsi do większych ośrodków.
1.1.4. Przedsiębiorczość
W gminach wiejskich i miejsko-wiejskich działa ok. jedna trzecia wszystkich przedsiębiorstw. Przeważają firmy handlowe, ale stosunkowo wiele jest firm produkcyjnych i budowlanych (60% wszystkich takich firm ulokowanych jest na terenach gmin wiejskich i miejsko-wiejskich). Dane te nie obrazują w pełni znaczącej różnicy w zakresie podejmowania działalności gospodarczej na obszarach wiejskich. Na wsi firmy mają mniejsze rozmiary i znacznie rzadziej przyjmują formę spółek kapitałowych (mniej niż 5% spółek akcyjnych ma siedziby na wsi). Firmy wiejskie, działające na rynku lokalnym szczególnie silnie odczuwają barierę popytu ze względu na niską siłę nabywczą ludności. Z dostępnych danych ankietowych wynika, że oczekiwania pracowników firm zlokalizowanych na wsi są niższe niż w mieście. Dotyczy to godzin pracy, oczekiwań płacowych oraz rzeczywiście uzyskiwanych dochodów z pracy. Z drugiej strony, są oni znacznie gorzej wykształceni. Wysoki poziom płacy minimalnej może więc stanowić barierę przy zatrudnianiu na wsi.
Aspiracje ludności wiejskiej zderzają się z barierą edukacyjną. Niecałe 2% osób zamieszkałych na wsi powyżej 15 roku życia ma wykształcenie wyższe (9,8% w mieście), tylko 15,4% średnie i policealne (34,1% w mieście), za to znaczny odsetek ludności wiejskiej, to osoby, które zakończyły edukację na poziomie szkoły podstawowej (43,8% wobec 27,6% w mieście) lub takie, którym się nawet nie udało ukończyć podstawowej (10,8% wobec 3,8% w mieście)[5].
Niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej zapewne jeszcze przez długi czas stanowić będzie jeden z ważniejszych problemów rolnictwa, warunkującym wiele innych właściwości polskiej wsi. Nawet zdecydowane działania ze strony rządu i innych organów przyniosą efekty dopiero po dłuższym czasie.
1.2. Rolnictwo
1.2.1. Charakterystyka gospodarstw rolnych
Indywidualne gospodarstwa rolne wytwarzają 86% całej rolniczej produkcji towarowej. Ok. 10% tej produkcji wytwarza się na działkach rolnych. Ok. 4% produkcji towarowej pochodzi z gospodarstw państwowych, spółdzielczych, spółek itp.
W 1996 r. około 47% indywidualnych
gospodarstw produkowało głównie na rynek, ponad 37% - głównie na własne
potrzeby, a ok. 13% - wyłącznie na własne potrzeby[6].
Spośród ogółu indywidualnych gospodarstw rolnych największy odsetek (42%) prowadził produkcję mieszaną (dochody z upraw rolnych i z chowu zwierząt były zrównoważone, co oznacza brak wyraźnego ukierunkowania produkcji), dla 33% gospodarstw przeważającym kierunkiem produkcji były uprawy rolne, a dla 20% gospodarstw - chów i hodowla zwierząt.
Rolnictwo polskie charakteryzuje:
· Duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych
W 1998 r. średnia powierzchnia UR indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosiła 7,7 ha, a w strukturze indywidualnych gospodarstw rolnych ogółem – 56,6% stanowiły gospodarstwa najmniejsze, tj. o powierzchni od 1 do 5 ha UR, natomiast gospodarstwa o powierzchni UR 50 ha i więcej - stanowiły zaledwie 0,4%.
· Brak specjalizacji i rozdrobnienie produkcji.
W 1996 r. z 64% gospodarstw prowadzących chów bydła - 27% posiadało 1-2 sztuki, a tylko 1,5% gospodarstw - 20 sztuk i więcej; z 50% gospodarstw prowadzących chów trzody chlewnej - 21% stanowiły gospodarstwa posiadające 1-4 sztuki, a utrzymujące 50 sztuk i więcej - 2,6%; spośród 90% gospodarstw uprawiających zboża - 44% stanowiły gospodarstwa z uprawą zbóż poniżej 2 ha, a z uprawą zbóż na powierzchni 15 ha i więcej - 2,7%; z 82% gospodarstw uprawiających ziemniaki - 75% prowadziło tę uprawę na powierzchni nie przekraczającej 1 ha.
· Niedoinwestowanie
W 1996 r. prawie połowa budynków gospodarczych, użytkowanych w indywidualnych gospodarstwach rolnych, została wybudowana przed 1960 r., a do 1996 r. zmodernizowano zaledwie 15% ogółu posiadanych budynków; z przeszło 1,2 mln ciągników będących w posiadaniu indywidualnych gospodarstw rolnych - 25% zostało wyprodukowanych przed 1975 rokiem, a tylko 7% zostało wyprodukowanych w latach 1991-1996.
· Słabe wyposażenie gospodarstw w infrastrukturę techniczną
W 1996 r. 47% gospodarstw korzystało z wodociągu sieciowego, a 21% pobierało wodę ze studni; tylko w 2,4% gospodarstw rolnych odprowadzano ścieki do sieci kanalizacyjnej; z sieci gazowej korzystało 15%, a telefon w gospodarstwie posiadało 22% gospodarstw.
· Silne uzależnienie od warunków agrometeorologicznych
Wymienione powyżej charakterystyki cechują się ponadto uwarunkowaniami regionalnymi – w poszczególnych regionach kraju mamy odmienne modele rolnictwa, a co za tym idzie odmienne problemy rozwojowe. Poniżej, w tabeli, można znaleźć podsumowanie opisanych charakterystyk.
Tabela 1 Charakterystyka polskiego rolnictwa
|
Dziedzina |
Rok |
Dane |
|
Rozdrobnienie gospodarstw rolnych |
1998 |
średnia powierzchnia UR indywidualnego gospodarstwa rolnego - 7,7 ha; · 56,6% stanowią gospodarstwa najmniejsze - 1-5 ha · 0,4% stanowią gospodarstwa o powierzchni 50 ha i więcej |
|
Rozdrobnienie produkcji |
1996 |
64 % gospodarstw prowadzi chów bydła, z tego · 27% posiadało 1-2 sztuki · 1,5% gospodarstw - 20 sztuk i więcej |
|
Niedoinwestowanie |
1996 |
· prawie połowa budynków gospodarczych została wybudowana przed 1960 · z 1,2 mln ciągników będących w posiadaniu indywidualnych gospodarstw rolnych - 25% zostało wyprodukowanych przed 1975 rokiem |
|
Słabe wyposażenie w infrastrukturę techniczną |
1996 |
· 47% gospodarstw korzysta z wodociągu sieciowego, a 21% pobierało wodę ze studni · 2,4% gospodarstw rolnych odprowadza ścieki do sieci kanalizacyjnej · z sieci gazowej korzystało 15% gospodarstw · telefon w gospodarstwie posiadało 22% gospodarstw |
Źródło: Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa, Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa, 1999 r., s 45; Polityka państwa w sferze produkcji i rynku rolnego, Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa, 1999 r., s. 16
1.2.2. Dochodowość rolnictwa
Pomimo powyższych uwarunkowań globalna produkcja rolnicza w ciągu ostatnich 6 lat (po okresie suszy w 1992 r.) była w stanie zaspokoić główne potrzeby krajowe na produkty rolne. W 1993 i 1995 r. ceny uzyskiwane przez rolników zapewniały opłacalność produkcji rolniczej, a realne dochody do dyspozycji w indywidualnych gospodarstwach umożliwiały poprawę życia ludności związanej z produkcją rolną (w 1994 r. - ze względu na suszę - poziom dochodów realnych obniżył się w porównaniu z 1993 r. o 4,5%). Od 1996 do 1998 r. pogarszały się relacje cenowe, następowało obniżenie opłacalności produkcji rolnej oraz spadek dochodów realnych rolników.
Niskie dochody rolniczych gospodarstw domowych spowodowały w latach 90. znaczne obniżenie poziomu środków finansowych przeznaczonych na nakłady inwestycyjne w rolnictwie. Udział rolnictwa, łowiectwa i leśnictwa w nakładach inwestycyjnych ogółem spadł z 8,8% w roku 1990 do 2,9% w 1997 r.
1.2.3. Otoczenie rolnictwa
W ostatnich latach poczyniono znaczne inwestycje w przetwórstwo wtórne, zwłaszcza przemysł cukierniczy, napojów, produkcję używek. Zbyt mały postęp nastąpił w przetwórstwie głównych produktów rolnych, zwłaszcza w odniesieniu do wstępnego przerobu produktów rolnych. W wielu dziedzinach przetwórstwa istnieje duża luka technologiczna, która pociąga za sobą wysoką energochłonność, niską efektywność produkcji i niską wydajność pracy. Występują problemy szkodliwości zakładów przetwórczych dla środowiska, szczególnie nie rozwiązane problemy zagospodarowania odpadów.
System dystrybucji surowców jest słabo rozwinięty. Dominują konwencjonalne kanały dystrybucji, brakuje nowoczesnego systemu informacji rynkowej, profesjonalnego marketingu, a infrastruktura rynkowa rolnictwa (rynki hurtowe, giełdy, organizacje producenckie) znajduje w początkowej fazie rozwoju. Ogromną przeszkodą rozwoju nowoczesnego systemu dystrybucji jest rozproszona i rozdrobniona produkcja, niskie kwalifikacje zawodowe rolników oraz brak silnych struktur producenckich.
Powiązanie Polski z rynkiem światowym jest wciąż relatywnie niskie. Udział eksportu w eksporcie światowym jest niższy niż potencjał demograficzny naszego kraju. Odnosi się to również do rolnictwa. Pozytywnym zjawiskiem w ostatnich latach jest zmiana struktury eksportu: relatywne zmniejszanie się eksportu surowców i towarów nieprzetworzonych i wzrost eksportu produktów wstępnie i wysoko przetworzonych. Do polskich specjalności należą m. in. przetwory mięsne, mleko w proszku, soki owocowe, konie, bydło, owoce miękkie, słodycze i pieczywo cukiernicze.
W latach 1991 - 99 wydatki budżetowe na rolnictwo wzrosły 7,1 razy, przy czym bezpośrednie nakłady na rolnictwo 4 razy, a wydatki o charakterze socjalnym (renty i emerytury) aż 9,1 razy. W 1999 r. w stosunku do roku 1998 nastąpił wzrost wydatków budżetowych na rolnictwo. Dotyczy to zarówno wydatków tzw. produkcyjnych, które wzrosły o 8,2%, jak i mających charakter socjalny (emerytury i renty rolnicze), które wzrosły o 24,1%. Wskaźnik udziału wydatków budżetowych na rolnictwo ogółem w wydatkach budżetu państwa ogółem wzrósł z 10% w roku 1998 do 12,3% w roku 1999[7]. Biorąc pod uwagę wszystkie środki przeznaczone na wspieranie rolnictwa (budżetowe, samorządowe i inne o charakterze publicznym), wydatki na wieś i rolnictwo osiągnęły w 1999 r. poziom 3,1% PKB. Problemem pozostaje struktura wydatków budżetowych, w której znaczący udział mają wydatki o charakterze socjalnym - środki na dofinansowanie emerytur i rent rolniczych.
Według szacunków OECD dotyczących polityki rolnej, w krajach OECD, stopień subsydiowania polskich produktów rolnych mierzony sumą dodatkowych wydatków ponoszonych przez konsumentów i podatników przekroczył odpowiednie wskaźniki w Czechach i na Węgrzech, co osłabiło nasze możliwości eksportu; wskaźniki te (wyrażone współczynnikiem stosowanym przez OECD dla pomiarów wielkości transferu środków pieniężnych od konsumentów i podatników do producentów rolnych, wynikającego z określonej polityki rolnej) wyrażone procentowo, wynoszą ogółem w 1997 r.: Polska - 22; Czechy - 11; Węgry - 16 (kraje UE - 42. W 1998 roku nastąpił wzrost wsparcia rolnictwa w stosunku do 1997 roku na Węgrzech (o 50%) i w Czechach (o 70%), a spadek w Polsce[8]. Utrzymanie tego trendu może oznaczać, że pomimo iż wskaźnik wsparcia w Polsce jest aktualnie wyższy niż w wymienionych krajach, to w niedalekiej przyszłości nastąpi zbliżenie skali protekcjonizmu w Polsce, na Węgrzech i w Czechach.
1.2.4. Obszary wiejskie
Polska wieś cechuje się znacznym rozproszeniem lokalizacyjnym. W Polsce jest 56 803 miejscowości wiejskich, w tym prawie 43 tys. wsi i 14 tys. kolonii, przysiółków i osad. Ok. 70% powiatów w Polsce można w całości zakwalifikować jako obszary wiejskie według kryterium OECD. Rozbudowana sieć osadnicza wsi podnosi koszty budowy infrastruktury technicznej oraz stanowi znaczne utrudnienie w dostępie mieszkańców wsi do ośrodków gospodarczych, administracyjnych i usługowych w tym do instytucji oświaty, zdrowia, informacji. Hamuje to rozwój pozarolniczych funkcji wsi, nie sprzyja lokowaniu inwestycji gospodarczych na wsi.
Stan infrastruktury stanowi istotną barierę rozwoju przedsiębiorczości na wsi oraz negatywnie wpływa na atrakcyjność inwestycyjną wsi. Niższe koszty pracy nie mogą zniwelować wyższych kosztów związanych z nakładami inwestycyjnymi dla inwestorów planujących inwestycje na wsi. Wskazują na to dane dotyczące wielkości, jakości i dostępności dróg i sieci komunikacyjnej. Również stan telekomunikacji na wsi odbiega od standardów krajowych i europejskich. W końcu 1998 r. na wsi zainstalowanych było 14,9 telefonów na 100 mieszkańców, natomiast w miastach 32,9. W latach 90-tych znacznie poprawiła się sytuacja w zakresie dostępu do wodociągów, z których korzystało na wsi ok. 80% gospodarstw. Znacznemu rozwojowi sieci wodociągowej nie towarzyszyły jednak inwestycje w sieci kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków. Podobnie, ilość wiejskich wysypisk śmieci oraz ich dostępność nie jest wystarczająca. Jeśli w ostatnich latach nastąpiła istotna poprawa w dostępie do telefonów i sieci wodociągowej oraz pewien rozwój kanalizacji i utylizacji śmieci na wsi, to inwestycje w sieci elektroenergetyczne nie były wystarczające dla ich modernizacji. Poza tym stan i jakość infrastruktury technicznej na wsi jest także istotnie zróżnicowana regionalnie.
Ludność zamieszkująca obszary wiejskie w mniejszym stopniu niż ludność miejska korzysta z udogodnień cywilizacyjnych. W końcu 1998 r., według GUS, 80,8% mieszkań na wsi wyposażonych było w wodociąg wobec 97,4% mieszkań w mieście, 61,4% mieszkań na wsi posiadało wc (89% w mieście), 65,3% łazienkę (wobec 87,4% w mieście), 13,9% gaz z sieci (miasto –76,0%) i 52,2% centralne ogrzewanie (77% w mieście)[9]. Odnotować należy zły stan sieci elektroenergetycznej na terenach wiejskich. Gospodarstwa wiejskie borykają się z awaryjnością sieci oraz problemami zapewnienia ochrony przeciwpożarowej i przeciwporażeniowej, mają trudności w stosowaniu urządzeń trójfazowych. 1/3 sieci wymaga pilnej modernizacji.
Występuje znaczny niedorozwój infrastruktury społecznej na wsi. Zlikwidowano wiele placówek kulturalnych, oświatowych (np. przedszkoli), ochrony zdrowia. Są trudności w utrzymaniu i zapewnieniu właściwego standardu funkcjonowania placówek istniejących. Stopień wyposażenia wsi w placówki, o których mowa wykazuje silne zróżnicowanie regionalne. Zróżnicowanie to częściowo wynika z dostępności środków, a po części z różnic aspiracji zwłaszcza w zakresie oświaty i dostępu do dóbr kultury ujawniających się wśród ludności wiejskiej.
W polskim rolnictwie stosuje się średnio 2-3 razy mniej nawozów mineralnych i 7 razy mniej pestycydów niż w krajach OECD[10]. Nie oznacza to jednak braku problemów skażeń występujących na określonych obszarach. Tylko 3% ogólnej powierzchni użytków rolnych posiada powierzchnię gleb zanieczyszczoną w stopniu od słabego do silnego. Poważniejsze ograniczenie dla poszczególnych kierunków produkcji rolniczej, ze względu na konieczność spełnienia określonych wymogów jakościowych surowców roślinnych, dotyczy wiec niewielkiej powierzchni gleb w kraju. Jest to szansa dla rozwoju produkcji metodami ekologicznymi. Nie oznacza to jednak braku problemów skażeń występujących na określonych obszarach wiejskich. Główne problemy ochrony środowiska na tych obszarach to: skażenie części gleb zanieczyszczeniami przemysłowymi i komunalnymi pochodzącymi z miast, brak wystarczającej ilości dostępnych wysypisk śmieci we wsiach, brak dostatecznie rozwiniętej sieci kanalizacji wsi. Istotnym problemem jest też, wskazana powyżej, kwestia zagrożenia dla środowiska jaką stanowią niedostatecznie wyposażone technologicznie zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego.
2. Perspektywy rozwoju rolnictwa polskiego do roku 2010
2.1. Główne założenia polityki wspierania rolnictwa i jego otoczenia w latach 2000 – 2010
2.1.1. Uwagi ogólne
Jak już zostało wcześniej dowiedzione, polską wieś i
rolnictwo w porównaniu do krajów Unii Europejskiej cechuje duże opóźnienie
rozwojowe (techniczno-organizacyjne), brak właściwej infrastruktury, ogromne
przeludnienie, niedostateczne
przygotowanie zawodowe, rozdrobnienie produkcji i struktury obszarowej gospodarstw,
nieporównywalne z rolnictwem większości
krajów UE oraz niska przeciętnie wydajność będąca konsekwencją tych zjawisk.
Niesprawne struktury organizacyjne z otoczenia rolnictwa (zwłaszcza w handlu i
przetwórstwie) dodatkowo osłabiają konkurencyjność polskiego rolnictwa.
W
perspektywie wieloletniej te problemy muszą być rozwiązane niezależnie od
kwestii przystąpienia do UE. Ich
rozwiązanie ma ogromne znaczenia dla
rozwoju zarówno w sferze społecznej, gospodarczej oraz kultury
narodowej, związanej z wielką grupą
społeczną – rodzinnych gospodarstw rolnych.
„ ...Na to potrzebny
jest czas, starannie opracowana i w miarę stabilna instrumentacja polityki wspierania
rolnictwa i jego otoczenia oraz znaczne nakłady finansowe. Polityka rolna
powinna być wpleciona w system sprawowania władzy jako program wieloletni w
rozumieniu ustawy o finansach publicznych. Program realizacji zadań z tego
zakresu powinien być ustanowiony na mocy odrębnej ustawy . Określałby on m.in.
cele, zadania, okres realizacji, łączne nakłady, w tym z budżetu państwa oraz
wysokość wydatków budżetowych w kolejnych latach i etapach jeśli takie zostaną
wyodrębnione. Obecnie wyraźnie zaznacza się potrzeba określenia takiego
wieloletniego programu polityki
wspierania rolnictwa i jego otoczenia w okresie przed wejściem i w pierwszych
latach po przystąpieniu do UE...”[11]
Działania
na szczeblu makroekonomicznym, mające na celu wspieranie rolnictwa i jego
otoczenia powinny być ukierunkowane odpowiednio do tych współzależności.
Oznacza to potrzebę rozwinięcia i skonkretyzowania polityki odnoszącej się do
trzech powiązanych ze sobą procesów,[12]
decydujących w przeważającej mierze o rozwoju sektora rolniczego w latach 2000
– 2010, jakimi będą:
-
wspieranie
rolnictwa i jego otoczenia
-
rozwój
przedsiębiorczości i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy
-
wspieranie
kompleksowej polityki społecznej wobec wsi i rolnictwa
Tak kształtowana
polityka wobec rolnictwa i obszarów wiejskich może stworzyć poczucie
bezpieczeństwa oraz perspektywy zrównoważonego i dynamicznego rozwoju dla
wszystkich gospodarstw i mieszkańców wsi.
2.1.2. Ustrój rolny
Podejmując
te działania należy określić podstawowe założenia tego programu dotyczące
ustroju rolnego; powinien on opierać się przede wszystkim na własności
rodzinnych gospodarstw rolnych o zróżnicowanej wielkości i strukturze
gospodarstw.
Stan obecny i
przemiany strukturalne w rolnictwie będą nie tylko utrwalać ale także pogłębiać
zróżnicowanie na:
-
rolnictwo
i gospodarstwa „przydomowe” uzupełniające dochody rodzin
samozaopatrzeniem i przychodami ze sprzedaży niewielkich nadwyżek produktów
zbywalnych na lokalnych rynkach oraz
-
rolnictwo
i gospodarstwa towarowe związane z rynkiem ponad lokalnym i uzależnione
silnie od sytuacji na rynku.
Podobne zmiany
zachodziły w rolnictwie rozwiniętych gospodarczo krajów Europy Zachodniej i
doprowadziły do tego, że obecnie w UE około 1/5 gospodarstw dostarcza 4/5
produkcji i te gospodarstwa mają znaczenie rynkowe.
Instrumenty
polityki w sferze produkcji i rynku rolnego mogą w przyszłości skutecznie
oddziaływać na opłacalność jednostkową produkcji i na sytuację ekonomiczną
głównie gospodarstw towarowych, chociaż
na stopień zrównoważenia rynku ma i będzie miała wpływ produkcja
gospodarstw przydomowych. Instrumentami polityki w sferze rynku trudno
natomiast kształtować rozmiary dochodów gospodarstw z produkcji rolnej, które zależą przede wszystkim od
wielkości i efektywności produkcji. Dla gospodarstw o niewielkiej produkcji towarowej szanse zwiększenia
dochodów mogą i powinny być otwierane przez dostępność pracy poza rolnictwem,
wspieranie przedsiębiorczości i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na wsi
oraz możliwości kształcenia i podnoszenia kwalifikacji.
W
obecnej trudnej sytuacji polskiego rolnictwa, przy braku środków na wiele
podstawowych potrzeb, w warunkach zaostrzającej się konkurencji w obrocie produktami rolnymi na międzynarodowych
rynkach nie ma możliwości i byłoby nierealne, podejmowanie próby przygotowania
do warunków akcesji do UE i do międzynarodowej konkurencji wszystkich ponad 2
mln gospodarstw.[13]
Dostosowanie do standardów międzynarodowych i norm unijnych oraz spełnienie
wymogów sanitarnych, weterynaryjnych i jakościowych jest możliwe w części
gospodarstw rolnych, mających ku temu strukturalne przesłanki. Dotyczyć to może
gospodarstw towarowych spełniających odpowiednie kryteria gospodarstwa
rozwojowego.
Pomyślne perspektywy sektora rolno-spożywczego dostrzegać przy tym należy w rozwoju zintegrowanym i zrównoważonym, obejmującym nie tylko rolnictwo, ale także obszary wsi, otoczenia rolnictwa, oświaty na wsi oraz przetwórstwa rolno-spożywczego. Polityka w sferze produkcji i rynku rolnego może kształtować warunki ekonomiczne opłacalności jednostkowej produkcji w rozwojowych gospodarstwach towarowych. Natomiast sytuacja ekonomiczna gospodarstw przydomowych, sprzedających niewielkie nadwyżki produkcji coraz bardziej jest uzależniona i będzie od polityki społecznej i dynamiki pozytywnych zmian w otoczeniu rolnictwa, które określać będzie możliwości zarobkowania poza rolnictwem.
2.2. Perspektywy rozwoju polskiego rolnictwa wynikające z integracji z Unią Europejską
Integracja europejska to proces zespalania rolnictwa oraz innych
ogniw gospodarki krajów członkowskich Unii Europejskiej w jednolity organ
gospodarczy. W momencie przystąpienia Polski do Unii kraj nasz stanie się
częścią wewnętrznego obszaru tego ugrupowania. Dla polskiego rolnictwa i
gospodarki żywnościowej oznaczać to będzie:
-
pełną liberalizację handlu
produktami rolnymi i żywnością wewnątrz UE
-
przyjęcie unijnej taryfy
celnej w stosunku do krajów trzecich oraz regulacji handlu zagranicznego
żywnością w ramach wspólnej polityki rolnej,
-
objęcie polskiego rolnictwa
wspólną polityką rolną,
- narzucenie polskim producentom i przetwórcom żywności wysokich standardów higieniczno- sanitarnych i ochrony środowiska.
Skutki tych procesów są różnorodne. Niosą one dla polskiego rolnictwa zarówno szanse, jak i zagrożenia. Warto zastanowić się co zrobić, aby szanse wykorzystać a zagrożeń uniknąć.
2.2.1. Liberalizacja handlu żywnością wewnątrz Unii
Wejście polski do Unii oznacza
otwarcie granic i swobodny przepływ towarów z innych państw członkowskich oraz
dostęp polskich produktów do rynku Unii, którego pojemność wielokrotnie
przewyższa rynek Polski. Do tej pory obszar Unii Europejskiej był dostępny dla
polskich produktów rolno-żywnościowych w bardzo ograniczonym zakresie. Nie zmienił
tego układ stowarzyszeniowy, mimo zapisania w nim formalnych preferencji dla
Polski. Trudne, zbiurokratyzowane procedury, niewielkie kwoty preferencyjnego
dostępu, umiejętne posługiwanie się przez Unię formalnymi narzędziami
ochronnymi sprawiły, że większość preferencji nie jest wykorzystywana przez polskich eksporterów, a saldo wymiany
handlowej produktami rolno-żywnościowymi Polski i UE pozostaje ujemne.
Trzeba jednak zdać sobie
sprawę, że na obszarze Unii Europejskiej na którym podaż żywności przekracza
popyt, napotkamy bardzo silną konkurencję silnych, dobrze zorganizowanych firm,
mocno usadowionych na rynku, znających jego potrzeby i umiejętnie posługujących
się marketingiem. Jednocześnie będą miały one nie ograniczony żadnymi barierami
dostęp do rynku polskiego. Liberalizacja będzie oznaczała konkurencję dodatkową
dla rolników i przemysłu rolno-spożywczego. Gdy polskie towary rolne staną się
droższe a przetwórstwo spożywcze nie będzie w stanie konkurować cenowo, może
nastąpić utrata części rynku krajowego na rzecz dostawców z Unii.
2.2.2. Przejęcie unijnej taryfy celnej i regulacji handlu zagranicznego żywnością
Wprowadzenie taryf celnych stosowanych
w ramach Wspólnej Polityki Rolnej najczęściej jest równoznaczne z podwyższeniem
barier celnych. Z reguły oznaczać też będzie możliwość ubiegania się o zwroty
eksportowe. Integracja z Unią jest równoznaczna także z koniecznością
przestrzegania rygorystycznych przepisów regulujących handel zagraniczny
żywnością produktami rolnymi. Przepisy te, nakładające obowiązek ubiegania się
o licencje eksportowe i importowe, konieczność poddania się kontroli itp. Są
dla każdego rynku odmienne, w zależności od specyfiki danego rynku i celów
realizowanej wobec niego polityki.
2.2.3. Objęcie polskiego rolnictwa wspólną polityką rolną
Będzie to oznaczać przede wszystkim stabilizację
ekonomicznych warunków produkcji oraz zwiększenie wsparcia budżetowego dla
polskich producentów. Wsparcie rolnictwa w UE jest wielokrotnie wyższe niż w
Polsce. Różnice w tym względzie ukazują dane zawarte w Tabeli 2 na stronie 18.
Stabilizacja
ekonomicznych warunków produkcji ma swe źródło przede wszystkim w ograniczeniu
zmienności cen rynkowych za pośrednictwem narzędzi regulujących podaż
wewnętrzną oraz handel zagraniczny. Stabilizacja rynku nie tylko wiąże się z wyższymi cenami otrzymywanymi przez
rolników (chociaż nie zawsze) i bezpośrednio wypłacanymi rekompensatami, ale
często wymaga administracyjnego ograniczenia produkcji i poddania się
administracyjnej kontroli. Nieuniknioną konsekwencją cen wyższych od poziomu
równowagi rynkowej i wysokiego wsparcia są bowiem nadwyżki produkcyjne, których
ograniczenie wymaga administracyjnego nadzorowania wielkości produkcji. Te
ograniczenia są uciążliwe dla uczestników rynku, a ich realizacja wymaga
znacznego rozbudowania administracji. Przyjęcie tych regulacji oznaczać będzie
utratę części suwerenności w kształtowaniu polityki rolnej na rzecz wspólnoty.
Wiele decyzji, a zwłaszcza dotyczących polityki handlowej (wysokość ceł, wielkość
kontyngentów preferencyjnych) Wysokości kwot produkcyjnych oraz działalności
interwencyjnej na rynkach rolnych (skala i zakres interwencji w poszczególnych
państwach) zapada w Brukseli.
2.2.4. Wprowadzenie unijnych standardów jakościowych i higieniczno-sanitarnych.
Proces
ten oznacza w zdecydowanej większości znaczące podniesienie wymagań
jakościowych i higieniczno-sanitarnych w stosunku do produkowanej żywności i
środowiska. Wysoka ranga bezpieczeństwa zdrowotnego żywności produkowanej w
Unii Europejskiej sprawia, że nadzór higieniczno-sanitarny dotyczy nie tylko
produktu końcowego, ale też rozciąga się na cały proces produkcyjny.
Szczególnie dotyczy to mleka i jego przetworów, a także mięsa i jego
przetworów. Sprostanie tym wymogom wymaga podjęcia inwestycji i podniesienia
kosztów dostosować. [14]
2.3. Różnice dzielące polskie rolnictwo od unijnego
Rozważając
perspektywy rozwoju polskiego rolnictwa w ciągu najbliższej dekady należy opisywać je w kontekście przystąpienia Polski
do Unii Europejskiej. Polski sektor rolno–żywnościowy dzieli od unijnego bardzo
wiele. Decyduje to o możliwości sprostania konkurencji i wykorzystania szans,
jakie daje integracja z Unią. W sposób syntetyczny różnice te opisuje porównanie wielkości statystycznego
gospodarstwa, wartości jego produkcji, poniesionych kosztów oraz uzyskanego
dochodu rolniczego (Tabela 2).
Tabela 2 Produkcja, koszty i dochód rolniczy gospodarstwa rolniczego (w euro)
|
Wyszczególnienie |
Polska a) |
UE – 15 b) |
|
Wielkość gospodarstwa (ha) |
8,7 |
32,1 |
|
Liczba zatrudnionych c) |
1,36 |
1,53 |
|
Wartość produkcji rolniczej w tym: roślinnej zwierzęcej |
8219 4430 3787 |
56831 25772 28772 |
|
Pozostałe przychody |
3 |
2787 |
|
Subsydia do produkcji rolniczej |
28 |
8396 |
|
Ogółem przychody |
8247 |
65227 |
|
Koszty produkcji w tym: pochodzące z gospodarstwa |
4456 1975 |
31028 2082 |
|
Podatki |
144 |
147 |
|
Amortyzacja |
876 |
7933 |
|
Koszty zewnętrzne w tym: praca najemna dzierżawa zapłacone odsetki |
265 133 57 76 |
8705 3978 2315 2412 |
|
Dochód rolniczy na 1 gospodarstwo |
2506 |
17414 |
|
Dochód rolniczy bez subsydiów na 1
gospodarstwo |
2479 |
9018 |
|
Dochód rolniczy na 1 ha UR |
288 |
542 |
|
Dochód rolniczy bez subsydiów na 1 ha
UR |
285 |
281 |
|
Dochód rolniczy na 1 pełnozatrudnionego |
1842 |
11382 |
|
Dochód rolniczy bez subsydiów na 1 pełnozatrudnionego |
1823 |
5884 |
Źródło: Agricultural Situation and Prospects in the Central
European Countries, Poland, 2001, European Commission, DGVI.
Różnice
między rolnictwem polskim i unijnym w zakresie wielkości gospodarstw, ich
produkcyjności, uzbrojenia pracy i jej wydajności, a także efektywności
produkcji, poziomu i struktury jej kosztów są duże. Do tego dochodzą ogromne
różnice w organizacji i sprawności
funkcjonowania rynku, a także wielkości wsparcia udzielanego rolnictwu.
Konsekwencją są różnice w wielkości uzyskiwanych dochodów rolniczych w
przeliczeniu na gospodarstwo, jednostkę powierzchni lub jednego zatrudnionego. Jeśli
jednak uwzględnić wielkość dochodów rolniczych oczyszczonych z subsydiów,
uzyskane z 1 ha ziemi użytkowanej rolniczo są one prawie równe. Porównanie
tych liczb wskazuje, co decyduje o przewagach i słabościach sektora rolniczego.
Wskazuje także problemy, które należy rozwiązać, aby zrównywać ekonomicznie
warunki produkcji rolnej w Polsce z unijnymi.
2.4. Ważniejsze instrumenty wspierania rynku rolnego
Restrukturyzacja i modernizacja rolnictwa łącząca się z
postępem technologicznym i biologicznym może, przy zaangażowaniu odpowiednich
środków, poprawić wydajność, jakość i opłacalność produkcji oraz
konkurencyjność rolnictwa. Jest to jednak uwarunkowane posiadaniem przez
rolników odpowiedniej wiedzy, umiejętności organizacyjnych i informacji
rynkowych. Oznacza to potrzebę zachowania spójności instrumentów wspierających
rozwój rolnictwa, tak aby inwestycje rozwojowe w gospodarstwach towarowych
wiązały się postępem technologicznym, biologicznym, spełnianiem wymogów
sanitarnych, w zakresie jakości oraz poprawą konkurencyjności rynku.
2.4.1. Inwestycje
Do roku 2010 głównymi, współzależnymi celami przy
programowaniu i finansowaniu inwestycji
mają być: pomoc w dostosowaniu wielkości i jakości produkcji do
możliwości zbytu towarów na rynku krajowym i w eksporcie, a równocześnie
osiągnięcie trwałej poprawy kondycji materialnej przez gospodarstwa rolne w
wyniku realizacji programów inwestycyjnych.
„...Cele te można osiągnąć
starannie przygotowując plan rozwoju i modernizacji gospodarstwa inwestującego.
W tym procesie zadania ośrodków doradztwa rolniczego, które powinny zapewnić
rolnikom pomoc w zakresie planowania inwestycji, nie mogą sprowadzać się do
ogólnikowego opiniowania biznes planów przygotowywanych przez rolników
pozostawionych bez pomocy. Przeciwnie ośrodek doradztwa rolniczego,
współpracując z bankiem, będzie służył wszechstronną pomocą w opracowywaniu
planu rozwoju i modernizacji...” [15]
Z
prognoz rozwoju sytuacji gospodarczej wynika, że różnica pomiędzy
oprocentowaniem kredytów komercyjnych i preferencyjnych będzie się zmniejszać.
W związku z tym, odpowiednio do podejmowanych przedsięwzięć rozwojowych i skali
niezbędnej pomocy stosowane będą inne instrumenty pomocowe m.in.
-
dopłaty do oprocentowania,
-
spłaty części kapitału
(umorzenie końcowych rat) po spełnieniu określonych warunków,
-
lokaty wzmacniające
kapitałowo banki, angażujące wg określonych warunków własne środki na kredyty o
obniżonym oprocentowaniu, przeznaczone na rozwój rolnictwa, przetwórstwa
spożywczego i infrastruktury wsi
2.4.2. Reforma systemu podatkowego
W
dostosowaniu do zmian zachodzących w
rolnictwie i rozwarstwienia dochodowego na wsi niezbędne staje się wprowadzenie
w rolnictwie podatku VAT oraz podatku dochodowego. Podatek dochodowy powinien
objąć wszystkie typy gospodarstw, osiągających dochody powyżej progu wolnego od
podatku od osób fizycznych. Dochód rolniczy powinien być traktowany jak inne
dochody. Dla gospodarstw przydomowych postuluje się ustalenie zryczałtowanego
podatku dochodowego, który powinien uwzględniać liczbę dzieci pozostających na
utrzymaniu.
3. Kompleksowa charakterystyka polskiego rolnictwa i
perspektyw jego rozwoju do roku 2010 r.
Wskazując na skalę różnic pomiędzy Polską a Unią Europejską nie docenia się lub całkiem ignoruje wysoką dynamikę przemian w Polsce. Przemiany te w bardzo szybkim czasie prowadzą do niwelowania wielu niekorzystnych różnic oraz harmonizacji z wymogami członkostwa w UE. Z perspektywy bliskiego członkostwa skala niezbędnych zmian wydaje się wciąż duża, jeśli stosuje się optykę powolnych (ewolucyjnych) przemian gospodarczych i instytucjonalnych typowych dla UE. Polskie doświadczenia ostatnich lat usprawiedliwiają natomiast znacznie śmielsze prognozy zarówno, jeśli idzie o dynamizm gospodarczy (tempo wzrostu i zmienne pochodne), jak i determinację polityczną potrzebną do kontynuowania reform instytucjonalnych i dostosowań legislacyjnych.
Starając się obiektywnie scharakteryzować kompleksową sytuację polskiego sektora rolno-żywnościowego jednocześnie porównując z UE, przedstawia się ją w formie analizy SWOT[16], obejmującej mocne, słabe strony, szanse, możliwości i zagrożenia:
Tabela 3 Analiza SWOT sektora rolno – żywnościowego
|
Polska |
Unia Europejska - 15 |
|
Mocne strony |
|
|
Niskie koszty produkcji |
Silne, dobrze
zainwestowane gospodarstwa |
|
Niskie koszty handlowe |
Wysoki poziom technologii
i efektywności produkcji rolniczej |
|
Rosnące spożycie żywności |
Wysoka jakość higieniczna
produktów |
|
Wysoka jakość biologiczna
surowców rolniczych i produkowanej żywności |
Dobrze rozwinięte,
nowoczesne przetwórstwo żywności |
|
Niskie obciążenie
środowiska naturalnego |
Dobrze rozwinięty, efektywny
rynek |
|
|
Zróżnicowana oferta
handlowa i dobrze zorganizowany marketing |
|
|
Sprawna, nowoczesna sieć
handlowa |
|
|
Wzajemnie powiązane
łańcuchy marketingowe |
|
|
Sprawnie działające kanały
dystrybucji |
|
|
Dobrze zorganizowane i sprawnie
działające lobby rolnicze |
|
|
Rozwinięte i dobrze
działające doradztwo specjalistyczne i finansowe |
|
|
Wysoki poziom wsparcia
przez struktury rządowe |
|
Słabe strony |
|
|
Niska jakość higieniczna
surowców |
Wysokie koszty produkcji |
|
Niski poziom technologii i
rozdrobniona produkcja rolna |
Wysokie koszty handlowe |
|
Niska efektywność,
ekstensywna produkcja, niska wydajność, duże wahania produkcji |
Malejące wydatki na
żywność |
|
Słabo rozwinięte doradztwo |
Wysoka konkurencja |
|
Rozdrobnienie
przetwórstwa, niski poziom technologii |
Stabilizacja spożycia
żywności |
|
Brak powiązań
poszczególnych ogniw łańcucha
marketingowego |
Niska konkurencyjność
cenowa |
|
Niska rentowność
produkcji, niski poziom dochodów |
Ograniczona jakość biologiczna
surowców |
|
Bierne, słabo
zorganizowane środowisko zawodowe |
Wysokie obciążenie
środowiska naturalnego intensywną produkcją rolną |
|
Słabo zorganizowany rynek
żywnościowy, niesprawne instytucje rynkowe |
|
|
Brak wzajemnych powiązań
łańcuchów marketingowych |
|
|
Mało sprawne kanały
dystrybucji |
|
|
Szanse |
|
|
Powiększenie rynków zbytu |
Powiększenie rynków zbytu
o nowe rynki |
|
Objęcie regulacjami
unijnymi |
Utrzymanie wysokiego
poziomu wsparcia |
|
Poprawa sytuacji
dochodowej rolników |
|
|
Dopływ kapitałów |
|
|
Zagrożenia |
|
|
Konkurencja bezpośrednia
ze strony producentów UE |
Konkurencja ze strony
nowych członków UE |
|
Zbyt niski poziom
otrzymywanych kwot produkcyjnych |
Dalsza liberalizacja handlu
międzynarodowego – nowa runda negocjacji WTO |
|
Bardzo wysokie wymagania
jakościowe |
Rosnąca konkurencja ze
strony krajów trzecich |
|
Bardzo wysokie wymagania w
zakresie ochrony środowiska |
Postępująca reforma WPR i zmniejszenie
poziomu wsparcia dla rolnictwa |
|
Wysokie koszty dostosowań |
|
Źródło: :Sermak–Bulge
Jadwiga, Wyzwania dla polskiego rolnictwa, jakie niesie integracja z Unią
Europejską, Biuletyn Informacyjny Nr 9 (99), Agencja Rynku Rolnego,
Warszawa, 1999 r.
Kompleksowe zestawienie mocnych i słabych stron a także szans i zagrożeń zarówno polskiego, jak i unijnego sektora rolnego podkreśla jednak powyżej opisane różnice, opóźnienia i negatywne tendencje obserwowane w Polsce od początku lat 90. Analizując je należy dojść do wniosku, że działania zmierzające do przygotowania rolnictwa do integracji z Unią Europejską, będące jednocześnie częścią programu modernizacji i restrukturyzacji sektora rolnego, powinny prowadzić do:
-
możliwie pełnego
wykorzystania szans wynikających z posiadanych przewag oraz pojawiających się
nowych możliwości,
-
usuwania własnych słabości
i przeciwdziałania pojawiającym się zagrożeniom
Najważniejszymi
szansami polskiego rolnictwa są: powiększenie dostępu polskiego rolnictwa do
rynków zbytu oraz objęcie Wspólną Polityką Rolną. Natomiast realizacja zadań stojących przed rządem w perspektywie
kilku najbliższych lat, konieczna ze względu na spełnienie wymagań Komisji
Europejskiej dla państw – kandydatów do UE,
doprowadzi przede wszystkim do:
-
poprawy jakości
wytwarzanych produktów,
-
poprawy działalności
marketingowej i sprawności sprzedaży,
-
podniesienia efektywności
produkcji,
-
zwiększenia sprawności
funkcjonowania struktur rynkowych i instytucji rolnych,
-
utworzenia instytucji
zapewniających skuteczne stosowanie wspólnej polityki rolnej,
-
utworzenia organizacji
samorządowo-producenckich zdolnych do działania na rzecz poprawy efektywności
działania struktur rynkowych oraz współdziałania w procesie stosowania zasad
wspólnej polityki rolnej,
-
precyzyjnej znajomości
zasad regulacji poszczególnych rynków przez przeszłych beneficjentów wspólnej polityki rolnej, a więc rolników i
innych uczestników rynku rolno-żywnościowego,
-
działań w kierunku rozwoju
produkcji do pożądanej wielkości w tych gałęziach, które objęte są
administracyjnymi ograniczeniami produkcji.
Działania Rządu RP obejmą także m.in. wsparcie rozwoju przetwórstwa rolno-spożywczego oraz wdrożenie zharmonizowanych z przepisami Wspólnoty Europejskiej wymogów fitosanitarnych i weterynaryjnych, w celu poprawy bezpieczeństwa i jakości żywności.
4. Podsumowanie
Polska jako pozostałość po systemie realnego socjalizmu odziedziczyła wieś z wieloma problemami. Kolejne rządy w dziesięcioleciu 1990-2000 starały się z nimi uporać i wprowadzały kolejne reformy i plany. Jednak skutki tych działań nie są natychmiastowe.
I tak, najważniejszymi problemami wsi są:
· Przeludnienie wsi i wysokie bezrobocie, szczególnie bezrobocie ukryte
· Brak pozarolniczych miejsc pracy i mały rozwój przedsiębiorczości na wsi
· Słabe wykształcenie mieszkańców wsi
· Duże rozdrobnienie gospodarstw, brak specjalizacji produkcji
· Niedoinwestowanie, brak nowoczesnej infrastruktury technicznej
· Słabo rozwinięte otoczenie rolnictwa i obszarów wiejskich
Działania
organów państwa, mające na celu redukcję tych problemów, będą kontynuowane w
przyszłości, co jest szczególnie ważne w kontekście rychłego przystąpienia
Polski do Unii Europejskiej. Realizowana przez Polskę polityka gospodarcza
będzie służyła zrównoważonemu rozwojowi obszarów wiejskich. W perspektywie
integracji europejskiej, ten cel ściśle wiąże się z wyrównywaniem opóźnień
cywilizacyjnych istniejących miedzy Polską i państwami członkowskimi UE
oraz z możliwie pełnym dostosowaniem sektora rolnictwa do prawa wspólnotowego.
Założenia polityki rozwoju wsi i rolnictwa realizowane będą przy wsparciu
ze środków publicznych - krajowych i zagranicznych, w tym m.in. w ramach
unijnego programu przedakcesyjnej pomocy strukturalnej dla wsi i rolnictwa
SAPARD (przewidywany okres trwania programu – 2006 r.) . Program ten, oparty na
zasadach funduszy strukturalnych WE, służyć będzie nie tylko wzmocnieniu
skuteczności polityki na rzecz rozwoju wsi i rolnictwa, ale także pozwoli na
zbudowanie struktur instytucjonalnych i wypracowanie procedur dla przyszłego
pełnego wdrożenia działań strukturalnych opartych na współfinansowaniu WE. Jako
członek Unii Europejskiej, Polska korzystając z szans jakie stwarza wspólnotowe
ustawodawstwo w zakresie polityki spójności społeczno-gospodarczej, będzie
ubiegać się o środki wspólnotowe na dalszy rozwój wsi i rolnictwa.[17]
Integracja Polski z Unią Europejską oznaczać będzie zdynamizowanie procesów przekształceń rolnictwa i obszarów wiejskich. Główne założenia polityki strukturalnej zostały przyjęte przez Rząd RP w lipcu 1999 r. w dokumencie strategicznym "Spójna Polityka Strukturalna Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa", obejmującym okres do roku 2008. Za dziedziny priorytetowe uznano w nim:
· rozwój rynku pracy na obszarach wiejskich, tj. zwiększenie zatrudnienia poza rolnictwem, przy jednoczesnym tworzeniu miejsc pracy dla uzupełnienia dochodów z rolnictwa w drodze podejmowania dodatkowej, pozarolniczej działalności zarobkowej (dwuzawodowość);
· kształcenie ludności wiejskiej tak, aby posiadane kwalifikacje umożliwiały efektywną pracę w rolnictwie, zatrudnienie poza rolnictwem lub łączenie tych dwóch rodzajów zatrudnienia;
· poprawę infrastruktury technicznej i społecznej wsi tak, aby obszary wiejskie były korzystną lokalizacją dla różnych rodzajów działalności gospodarczej i atrakcyjnym miejscem zamieszkania;
· poprawę struktury agrarnej, w tym struktury obszarowej gospodarstw rolnych oraz struktury i jakości produkcji;
· rozwój więzi producentów rolnych z rynkiem produktów rolno-spożywczych;
· ochronę krajobrazu, zasobów naturalnych i środowiska przyrodniczego obszarów wiejskich wraz z ich dziedzictwem kulturowym;
· poprawę struktury administracyjnej i instytucjonalnej, służących rozwojowi rolnictwa i obszarów wiejskich.
Na
realizację zaplanowanych w tym programie zadań zaplanowano niezbędne środki
w budżecie państwa.