1. Wprowadzenie.
1.1. Podstawowe informacje na temat Kanady
Ludność Kanady w 1998 roku wynosiła 30 677 000 osób.
Gęstość zaludnienia wynosiła 3,3 osoby na kilometr kwadratowy. Prawie 70%
ludności mieszka na obszarach zurbanizowanych[1].
Produkt Krajowy Brutto w 1990 roku wynosił 665 236 milionów dolarów
kanadyjskich, a w 2000 roku 1 038 794 milionów dolarów kanadyjskich. Wartość
eksportu w 2000 roku wynosiła 417 657 milionów dolarów 
kanadyjskich.
W Kanadzie znajdują się złoża rudy żelaza, i innych metali, takich jak nikiel, miedź, czy kobalt. Na równinach na zachodzie Kanady eksploatowane są bogate złoża węgla i ropy naftowej oraz gaz ziemnego. Choć wcześniej gospodarka Kanady opierała się na wydobyciu i przetwórstwie tych zasobów naturalnych, pod koniec lat osiemdziesiątych w rolnictwie i przemyśle wydobywczym pracowała około jedna dziesiąta siły roboczej Kanady, w przetwórstwie jedna piąta, a w sektorze usługowym dwie trzecie.
W Kanadzie większość własności należy do sektora prywatnego, tylko względnie mała liczba przedsiębiorstw, takich jak poczta, elektrownie, i niektóre zakłady transportowe są publiczne. Ziemia i gospodarstwa rolne są również w rękach prywatnych, jakkolwiek są one zależne od subsydiów rządowych, ponieważ gdyby nie były dotowane, nie byłyby w stanie konkurować z silnie subsydiowanymi płodami rolnymi Stanów Zjednoczonych i EWG/Unii Europejskiej.
Rok finansowy trwa od 1 kwietnia do 31 marca roku następnego. Walutą Kanady jest dolar kanadyjski (CAD). Dzieli się on na 100 centów kanadyjskich.
W Kanadzie partią rządzącą od 1984 roku była Partia Konserwatywna (Conservative Party), która również wygrała wybory w 1988. Premierem przez prawie cały okres rządów konserwatystów był Brian Mulroney, który był politykiem proamerykańskim i przez niektórych kolegów z partii był uważany za „zbyt mało konserwatywnego”. Główną siłą opozycji była Partia Liberalna (Liberal Party), która utraciła władzę w 1984.
1.2. Zarys historii Kanady przed latami dziewięćdziesiątymi
Historia powojenna Kanady do lat osiemdziesiątych to historia dobrobytu jej mieszkańców. Wysoki poziom zarobków pozwalał zwykłej rodzinie na zakup domu na przedmieściach miasta, dwóch samochodów i domku letniskowego. Ponadto rozbudowany system świadczeń socjalnych nie pozwalał na zbytnie obniżenie się poziomu życia nawet bezrobotnych mieszkańców. Dla przykładu, niepracująca matka z dwójką dzieci mogła utrzymać swą rodzinę na przyzwoitym poziomie, miała również zapewnione mieszkanie[2]. Ponadto dla wszystkich obywateli Kanady dostępna była darmowa oświata, subsydiowane szkolnictwo wyższe, bezpłatna opieka zdrowotna, włącznie z najbardziej kosztownymi zabiegami operacyjnymi i rehabilitacyjnymi. Specjalną troską otoczeni byli ludzie niepełnosprawni.
Są dwie główne przyczyny tak dobrej sytuacji mieszkańców Kanady[3]. Pierwszą z nich jest ogromna koniunktura napędzana przez wielkie wojny -- koreańską i wietnamską -- toczone przez USA. Gospodarka kanadyjska była głównym dostawcą surowców dla przemysłu amerykańskiego, sama nie będąc obciążona kosztami wyścigu zbrojeń. Po zakończeniu wojen rozbudowana wówczas infrastruktura handlu z USA działała nadal i była podstawowym motorem gospodarki kanadyjskiej.
Drugim czynnikiem jest długi i silny powojenny wyż demograficzny, który zaczął wchodzić na rynek pracy pod koniec lat sześćdziesiątych. Ci młodzi ludzie, na ogół dobrze wykształceni, z łatwością znajdowali pracę i zaczynali płacić podatki, co pozwalało na rozszerzenie systemu świadczeń socjalnych.
Kryzys, który trwał w latach 1981-82, wstrząsnął gospodarką Kanady. Jako przyczyny podawane są drakońska polityka monetarna i wysokie stopy procentowe, które miały zwalczyć inflację. Spowodowane ochłodzeniem gospodarki wysokie bezrobocie (dwukrotny wzrost do ponad 12%) odbiły się niekorzystnie na poziomie życia Kanadyjczyków i dochodzie, którym rozporządzali. Państwo, zwiększając wydatki kosztem deficytu budżetowego i długu publicznego, zdołało opanować sytuację - od roku 1983 zanotowano zmniejszanie się bezrobocia.
2. Kryzys na początku lat dziewięćdziesiątych
2.1. Przyczyny
Na kryzys, w który weszła Kanada w drugim kwartale 1990 roku, złożyło się wiele przyczyn. Najważniejszymi z nich były: wojna w Zatoce Perskiej, umowa o wolnym handlu ze Stanami Zjednoczonymi FTA, nowy podatek GST, oraz restrykcyjna polityka monetarna banku centralnego.
Wpływowi umów o wolnym handlu na gospodarkę jest poświęcony odrębny dział, dlatego przytoczę tu tylko fakty mające wpływ na kryzys. Umowa o Wolnym Handlu (Free Trade Agreement, FTA) została weszła w życie 1 stycznia 1989 roku. Znosiła lub zmniejszała cła oraz ograniczenia przewozu towarów przez granicę Kanada-USA. Jej wprowadzenie wymagało od krajowych producentów przystosowania się do zmienionej sytuacji i konkurencji z południa. Jednak wysokie stopy procentowe, które w Kanadzie w latach 89-91 były o 3 do 6 punktów procentowych wyższe niż w Stanach[4], zwiększały koszty inwestycji, a zyskujący na wartości względem dolara amerykańskiego dolar kanadyjski stawiał eksporterów z Kanady w ciężkiej sytuacji. Koszty kredytów i zwyżkujący dolar powodowały, że kanadyjskie firmy miały znacznie wyższe koszty i nie mogły konkurować z miejscowymi producentami.
Podatek od wartości dodanej GST (Good and Service Tax) zastąpił poprzedni Federal Sales Tax 1 stycznia 1990 roku[5]. FST był nakładany na wytworzone dobra, a jego stawka była zwiększana przez rząd z 9% do 13,5% w latach 1984-90. Nowy podatek wprowadzono ze stawką 7%, jednakże z powodu wysokiego stopnia złożoności tego typu podatku wejście w życie spowodowało zamieszanie w gospodarce, wygenerowało dodatkowe koszty i wpłynęło na niepewność finansową konsumentów.
Bezpośrednią przyczyną kryzysu była jednak ciasna polityka finansowa, którą Bank of Canada[6] prowadził w latach 1989-91. Od roku 1986 bank ten, wspólnie z Federal Reserve[7] (Fed), toczył walkę z wysoką inflacją. Jednak, gdy pod koniec 1989 roku Fed złagodził politykę monetarną, Bank of Canada nie podążył za nim. W związku z tym krótkoterminowe stopy procentowe w Kanadzie były dużo wyższe, ich zróżnicowanie w zależności od okresu czasu duże, a dolar kanadyjski miał niższą siłę nabywczą, niż by to wynikało z jego kursu względem innych walut. Te czynniki doprowadziły do kryzysu.
Efekty wysokich stóp były już odczuwalne w drugim kwartale 1989 roku, gdy wydatki na pomieszczenia mieszkalne (housing) i rzeczywiste zyski prywatnych firm netto zaczęły się zmniejszać. Potem również inne wskaźniki zaczęły opadać, a w drugim i trzecim kwartale roku 1990 zanotowano zmniejszenie się PKB Kanady. W całym roku 1990 rzeczywiste wydatki firm na inwestycje zmniejszyły się o 3 punkty procentowe.[8]
Mimo łagodniejszej polityki monetarnej w Stanach Zjednoczonych, tamtejsza gospodarka podążyła za kanadyjską w objęcia kryzysu w czwartym kwartale 1990 roku. Przyczyną tego faktu była głównie zwyżka na rynku paliw związana z wojną na bliskim wschodzie. To spowodowało, że recesja w Kanadzie pogłębiła się. Ponieważ około 80% eksportu kanadyjskiego trafia do jej południowego sąsiada, zaś udział eksportu w PKB jest rzędu jednej trzeciej, spadek zapotrzebowania na te dobra odbił się negatywnie na kondycji przedsiębiorstw kanadyjskich.
2.2. Wychodzenie z kryzysu – sytuacja gospodarcza w latach 1991-94
Pod koniec roku 1990 Bank of Canada zaczął obniżać stopy procentowe i rozluźniać politykę monetarną. Jednak rząd federalny oraz lokalne gabinety prowincji nie mogły dodatkowo napędzać gospodarki poprzez zwiększenie wydatków z powodu dużych długów publicznych (dług federalny w roku budżetowym 1991-92 wynosił 425 177 milionów dolarów kanadyjskich[9]). Mimo wszystko, gospodarka Kanady skurczyła się o około 2,8% pomiędzy początkiem kwietnia 1990 roku a końcem marca roku 1991[10].
Problemem było również wysokie bezrobocie rzędu 11%. Według analiz Royal Bank of Canada, około 40% z 412 500 miejsc pracy straconych pomiędzy połową roku 1990 a połową roku 1992 znikło z powodu zmian strukturalnych w Kanadzie, takich jak wprowadzenie podatku GST, układu FTA, jak również rewolucji technicznej oraz zwiększonej konkurencyjności innych państw[11], a nie z powodu recesji. Jednak inne źródła nie potwierdzają tej tezy[12].
Dwa czynniki ułatwiły wyjście Kanady z recesji. Jednym z nich był wzrost zysków
w takich dziedzinach, jak przemysł komputerowy i półprzewodnikowy,
telekomunikacja, oraz przemysł farmaceutyczny. Na przykład, sektor radiowy,
telewizyjny, i audio, choć w trakcie recesji stracił 44% swej sprzedaży, to w
od grudnia 1990 roku do grudnia 1991 zanotował 13,8% wzrost zapotrzebowania na
swoje artykuły, zaś sprzedaż komputerów w tym samym okresie zwiększyła się o
30,9%[13].
Nastąpił wyraźny odwrót od gospodarki opierającej się na zasobach naturalnych,
takich jak ropa naftowa czy drewno.
Drugim czynnikiem był silny wzrost gospodarczy Stanów Zjednoczonych, który zaczął się w roku 1993. Dzięki umowie o wolnym handlu z tym państwem, w 1994 roku zanotowano wzrost gospodarczy – PKB zwiększył się o 4,7%, głównie dzięki wzrostowi eksportu do Stanów.
Rząd również podjął działania w celu zmniejszenia bezrobocia, takie jak państwowy program budowy infrastruktury lub program rozwoju przemysłu turystycznego. Dzięki temu udało się zbić stopę bezrobocia z 11,2%[14] w roku 1993 do 10.4%[15] w 1994. Jednocześnie zaostrzono kryteria dla osób chcących otrzymywać zasiłek dla bezrobotnych oraz zmniejszono jego wysokość, a zaoszczędzone w ten sposób pieniądze przeznaczono na dalsze programy doszkalania i przekwalifikowania bezrobotnych.
Jednak do zupełnego uzdrowienia gospodarki i doprowadzenia jej do stanu sprzed kryzysu była jeszcze daleka droga. Najważniejszymi potrzebami było zmniejszenie bezrobocia i restrukturyzacja przedsiębiorstw w celu redukcji kosztów produkcji i zwiększenie ich konkurencyjności na rynkach światowych, jako że eksport był jedyną dzwignią mogącą pociągnąć za sobą gospodarkę.
W 1993 roku odbyły się wybory, w których zwyciężyła dotychczasowa opozycja, Partia Liberalna, uzyskując 177 z 301 miejsc w niższej izbie parlamentu. Premierem został Jean Chrètien, polityk wywodzący się z frankofońskiej prowincji Quebeck. Jako cel swoich rządów postawił sobie zmniejszenie bezrobocia oraz spłacenie długu zagranicznego. Znany był również z twardego stanowiska wobec Amerykanów.
3. Umowy o wolnym handlu
3.1. Umowy przed rokiem 1990
Ważnym czynnikiem mającym wpływ na gospodarkę Kanady jest położenie, które ułatwia handel ze Stanami Zjednoczonymi. Przed drugą wojną światową większa cześć kanadyjskiego eksportu była wysyłana do Europy, a transkontynentalny system transportu kolejowego odzwierciedlał tą tendencję. Po wojnie, handel zagraniczny Kanady został zdominowany przez oś północ-południe. Duża część obywateli Kanady mieszka w odległości 100 mil od granicy z USA, a amerykańska telewizja, radio i gazety docierają bez problemu do Kanadyjczyków. W związku z tym są oni dobrze poinformowani o produktach ich południowego sąsiada, które są dostępne w ich kraju dzięki oddziałom firm znajdującym się w Kanadzie.
Duży wpływ miały wysokie cła i bariery handlowe na granicy między tymi dwoma krajami, które swoimi źródłami sięgają lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, a utrzymały się na o wiele wyższym poziomie niż w innych krajach do lat siedemdziesiątych poprzedniego stulecia. Jednak dzięki redukcjom związanym z układem GATT i dwustronnej umowie Canada-US Automotive Agreement z 1965 roku, cła te częściowo udało się zmniejszyć.
Rynki finansowe obu państw były zintegrowane na dużo wcześniej, zanim umowy FTA i NAFTA doszły do skutku. Umożliwiło to prawo kanadyjskie - od lat pięćdziesiątych nie było żadnych ustawowych instrumentów kontroli wymiany kapitału zagranicznego w Kanadzie. Jakkolwiek zagraniczne firmy ubezpieczeniowe grały zawsze dużą rolę na rynkach kanadyjskich, do końca lat siedemdziesiątych banki zagraniczne nie mogły tworzyć filii w Kanadzie. Po wydaniu Bank Act w 1980 roku ta sytuacja się zmieniła, w związku z czym do czasu podpisania umowy FTA w Kanadzie działało już 57 filii zagranicznych banków[16].
FTA, która weszła w życie 1 stycznia 1989 roku, odwoływała się do układu GATT, ale rozszerzała go na wiele sposobów. W szczególności, znacząco obniżała cła – co było zaplanowane na okres piętnastu lat, oraz uwalniała wymianę handlową w takich dziedzinach, jak rolnictwo, usługi (w tym usługi sektora finansowego) oraz inwestycje zagraniczne. Niektóre z gałęzi usług zostały wyłączone z umowy na żądanie jednej albo drugiej strony. Przełomowe w FTA było to, że uwzględniono tam sprawę wymiany usług finansowych. Jakkolwiek FTA była ważnym krokiem w kierunku integracji obu gospodarek, nie była krokiem ostatecznym.
3.2. Różnice pomiędzy NAFTA i FTA
Meksyk zaproponował w 1990 roku rządowi USA zawarcie umowy podobnej do FTA. Stany Zjednoczone zgodziły się, mając nadzieję, że to zachęci inne kraje Ameryki Łacińskiej do podobnych działań. Wtedy Kanada zasugerowała, że powinna być trzecim sygnatariuszem tej umowy, gdyż w przeciwnym wypadku umowa stawiałaby USA na uprzywilejowanej pozycji jako jedynego kraju mającego rozszerzony dostęp do rynków swoich sąsiadów.
NAFTA weszła w życie 1 stycznia 1994 roku. Głównie rozszerza ona ustalenia FTA na Meksyk. Dodatkowo, pewna liczba rozdziałów FTA została poprawiona, jednak w ogólności nie były to zmiany duże, skupiały się raczej na sposobie zapisu tych zasad, niż na ich rozszerzaniu czy zawężaniu. Dzięki temu NAFTA stała się mniej zależna od regulacji wewnętrznych danego kraju, jak to miało miejsce w FTA, oraz ułatwiało to planowane w przyszłości rozszerzenie umowy na inne kraje. NAFTA potraktowała szerzej temat wymiany usług finansowych, zapewniając równe prawa wszystkim firmom państw członkowskich oferujących takie usługi oraz dostarczając środków do międzynarodowej kontroli nad tymi firmami.
3.3. Skutki umów dla Kanady
W trakcie negocjacji warunków obu umów strona
kanadyjska obawiała się, że ich przemysł rodzimy przemysł nie będzie w stanie
konkurować z amerykańskim. Jednak okazało się, że ta przezorność była zbyt
daleko idąca. Eksport do Stanów zwiększył się znacząco od chwili wprowadzenia
umów w tych sektorach, które w zamyśle miały zyskać na jej zawarciu. Jakkolwiek
zwiększył się import do Kanady artykułów produkcji amerykańskiej, było to
również przewidziane i kontrolowane przez negocjatorów. Umowy wpłynęły na
restrukturyzację gospodarki, zanotowano wzrost w tych gałęziach, które wymagają
wysokiej specjalizacji i generują wysoką wartość dodaną.
Włączenie Meksyku w roku 1994 do strefy wolnego handlu nie zmieniło sytuacji w sensie eksportu. Nadal, kluczowym partnerem dla Kanady pozostawały Stany Zjednoczone, zaś wymiana Kanada-Meksyk nie przekracza jednego procenta całości eksportu dla obu krajów.
Jednak, ponieważ Meksyk miał porównywalną cenę siły roboczej o małych kwalifikacjach, to w konsekwencji zmusiło to podobnych robotników kanadyjskich do dokształcenia się w celu zatrudnienia się w przemysłach wymagających lepiej wykwalifikowanych pracowników. W związku z tym, w przejściowym okresie po wprowadzeniu umów wpłynęło to na stopę bezrobocia. Oczywiście spowodowało to dalszą restrukturyzację gospodarki w kierunku gałęzi o dużym stopniu specjalizacji.
Ekonomiści przewidywali, że po wprowadzeniu
umów zmniejszy się różnica produktywności pomiędzy pracownikami kanadyjskimi a
pracownikami amerykańskimi. Jednak nic takiego nie miało miejsca. Wzrost
produktywności pomiędzy latami 1988 a 1996 wyniósł 1,83% dla Kanady i 1,79% dla
USA. Niektórzy ekonomiści spekulują, iż przyczyną tego jest duży wzrost
zatrudnienia Kanadyjczyków w małych i średnich przedsiębiorstwach, jednak nie
ma jednolitego poglądu na tą sprawę.
Pod koniec lat dziewięćdziesiątych zwiększyła się znacznie ilość kanadyjskich firm przejmowanych przez Amerykanów poprzez nabywanie akcji danej firmy. Ponadto zaczęła się zaznaczać coraz szersza amerykanizacja gospodarki, np. wiele z najważniejszych spółek kanadyjskich notowanych na giełdzie w Toronto jest także uwzględniane na giełdach w Stanach Zjednoczonych; większość z nich podaje swój bilans w dolarach amerykańskich.
Handel pomiędzy obydwoma państwami zwiększył
się ponad dwukrotnie, z średnio 500 mln dolarów kanadyjskich dziennie w 1988
roku (przed wprowadzeniem FTA) do 1 300 mln w roku 1999[17],
szczególnie zwiększył się obrót dobrami przetworzonymi, i tymi, na które
wcześniej były nałożone wysokie cła. Ale, mimo niezaprzeczalnych korzyści,
które czerpie Kanada ze strefy wolnego handlu, ta całkowita reorientacja
kierunku kanadyjskiej wymiany handlowej wzbudza wiele kontrowersji wśród
Kanadyjczyków, którzy obawiają się zalewu amerykańskiej kultury masowej i
utraty świadomości narodowej, z której przez wiele lat byli tak dumni.
4. Kryzys budżetowy połowy lat dziewięćdziesiątych
4.1. Deficyty budżetowe – omówienie i przyczyny
Niemożność pokrycia wydatków państwa przychodami spędzała sen politykom kanadyjskim sen z powiek od ponad trzydziestu lat. Od 1970 roku zadłużenie rządu federalnego zaczęło się regularnie zwiększać, początkowo o sumy rzędu 1 000 mld dolarów kanadyjskich rocznie, aby w 1994 roku dojść do 42 012 mld. Długiem zagranicznym finansowane były coroczne deficyty federalne, jak i deficyty poszczególnych prowincji, które z dużą dowolnością emitowały obligacje na międzynarodowy rynek finansowy.
Po zakończeniu wojen koreańskiej i wietnamskiej ustała wojenna koniunktura, co spowodowało zastój w gospodarce Kanady. Mimo względnie mniejszych przychodów do budżetu, wydatki, które wymuszała opiekuńcza polityka państwa, nie zmniejszyły się.
W wyniku kryzysu lat 1981-82 deficyty rządowe podskoczyły o połowę do 29 000 mln w roku budżetowym 1982-83. Zwiększone wydatki na zasiłki społeczne w trakcie kryzysu oraz koszty programów przeciwdziałających pogłębianiu się recesji spowodowały drastyczną zmianę w sytuacji budżetowej tego kraju. Od tej pory coroczne deficyty będą już tylko wzrastały.
Jednocześnie żaden rząd nie podjął się trudu zmniejszenia tego długu czy nawet doprowadzenia do zrównoważenia budżetu. Nikt nie był chętny do tłumaczenia Kanadyjczykom, że okres dobrobytu i życia na kredyt się skończył, że czas na zaciśnięcie pasa i zmniejszenie wydatków budżetowych. Mieszkańcy Kanady zaś przez cały ten okres płacili wysoką cenę. Stopy procentowe były zawsze o kilka punktów wyższe niż odpowiednie wielkości w Stanach, aby zapobiec zewnętrznej deprecjacji dolara kanadyjskiego.
4.2. Równoważenie budżetu
W roku 1994 sytuacja stała się poważna. Mimo
wzrostu PKB o 4,7%, spadku stopy bezrobocia do 9,6% i zarysowujących się
perspektyw wychodzenia z kryzysu lat 1990-91, gwałtowny wzrost zadłużenia
spowodował obniżenie oceny długu przez organizację DBRS, co zmniejszyło
zaufanie międzynarodowej finansjery do rządowych obligacji kanadyjskich. Po zamknięciu
roku budżetowego 1993-94 sumaryczny dług rządu federalnego i prowincji wynosił
około 700 mld dolarów kanadyjskich i był porównywalny z rocznym PKB tego kraju.
Spłaty odsetek od długu federalnego stanowiły około jedną trzecią budżetu
Kanady. To stawiało to państwo na pierwszym miejscu na świecie, jeżeli chodzi o
zadłużenie na głowę mieszkańca.
Jednocześnie zamieszanie na rynkach światowych, w tym wybory w Quebecku[18], skandal w Białym Domu, który pogrążał prezydenta Billa Clintona, oraz zabójstwo kandydata na prezydenta w Meksyku spowodowało ucieczkę od walut amerykańskich, w tym dolara. Spowodowało to konieczność następujących po sobie podwyżek stóp procentowych przez banki w celu obrony własnej waluty. Jednak każda taka podwyżka zwiększała koszty obsługi długu zagranicznego rujnując tym samym plany zmniejszenia deficytu budżetowego w następnym roku.
Niestety, rosnące stopy procentowe nie zapobiegły deprecjacji dolara kanadyjskiego, którego wartość w styczniu 1995 roku spadła poniżej 70 centów amerykańskich. Przyczyniło się do tego spadku również załamanie się meksykańskiego peso i giełdy w Meksyku w grudniu 1994 roku oraz firma Moody’s Investors Service[19], która w lutym 1995 roku ogłosiła wzięcie długu kanadyjskiego pod lupę i nie wykluczyła obniżenia standingu papierów wartościowych rządu kanadyjskiego[20]. Jedyną dobrą stroną tej sytuacji była zwiększona opłacalność eksportu, z której skwapliwie korzystali kanadyjscy przedsiębiorcy.
Zważywszy na powyższe informacje, nie było zaskoczeniem, że minister finansów Paul Martin, umocniony zdecydowanym zwycięstwem swej partii w 1993 roku, zdecydował się na bardzo radykalne ciecia w wydatkach państwa. Budżet federalny zaplanowany na rok 1995-1996 oraz dwa następne, ze względu na bezwzględną większość w parlamencie Partii Liberalnej, zamknął prawie wszystkie rządowe programy, wyeliminował ponad 45 000 miejsc pracy w sferze budżetowej, i wydał wyrok śmierci na kanadyjską sieć ośrodków pomocy socjalnej. Jednak mimo zmniejszenia deficytu o 5 mld dolarów kanadyjskich wyniósł on w 1996 roku około 28 mld.
Był to największy atak na wydatki socjalne państwa w jego historii - w ciągu dwu lat zmniejszono je o 3 punkty procentowe - co odpowiada 13,4 mld dolarów kanadyjskich - do 13,1% PKB. Najbardziej ucierpiał program ochrony bezrobotnych (Unemployment Insurance) – stracił w sumie około 6 mld dolarów, po czym jego reforma zaostrzyła wymagania, jakim należało odpowiadać, aby otrzymywać zasiłek.
Zmniejszono również transfery do rządów prowincji na opiekę medyczną, opiekę socjalną i szkolnictwo wyższe, których do tej pory nikt nie ważył się tknąć. Jednak tym razem pozwolono prowincjom wydawać te fundusze według ich życzenia, a nie na cele, na jakie zostały one przesłane. Ta zmiana zwiększyła zróżnicowanie poziomu życia w prowincjach, które mogły same decydować o swoich priorytetach..
4.3. Rozwój gospodarczy w latach 1995-96
W roku 1995 osiągnięto realny wzrost PKB o 2,8%, a w 1996 o 1,7%, co wydaje się słabym osiągnięciem w porównaniu z 4,7% w poprzednim roku. Były dwie główne przyczyny tego zastopowania wzrostu.
Po pierwsze, zmniejszony wzrost gospodarczy w USA w pierwszej połowie 1995 roku wpłynął niekorzystnie na eksport Kanady. W związku z tym, że ponad 80% eksportowanych dóbr trafia do Stanów, nawet mały spadek popytu powoduje duże zmiany w ilości produkowanych dóbr w Kanadzie.
W przeciwieństwie do USA, w Kanadzie nie ma silnego krajowego popytu, aby zmniejszyć wpływ problemów eksportowych na gospodarkę. Zadłużone społeczeństwo nie miało w tym okresie już więcej pieniędzy, które mogłoby przeznaczyć na kupowanie dóbr, gdyż gospodarstwa domowe przeznaczały je na spłaty pożyczek na domy i kredytów konsumenckich.
Również zmniejszone wydatki państwa
przyczyniły się do spowolnienia gospodarki i zwiększenia skali bezrobocia,
które w 1996 roku podskoczyło o 0,2% do 9,7%, chociaż do tej pory od 1993 roku
spadało.
Po drugie, na zatrzymanie rozwoju miały wpływ wysokie stopy procentowe wprowadzone w celu ochrony waluty pod koniec 1994 roku. Jednak, gdy rząd Kanady pokazał, że jest gotowy zacząć uzdrawianie finansów państwa, Bank of Canada zaczął konsekwentnie obniżać stopy procentowe, korzystając z niskiej inflacji rzędu 0,2% zanotowanej w 1994 roku. Nie pozostało to bez wpływu na jej poziom, zwiększając do 2,2% w 1995 roku i 1,8% w 1996.
Jednocześnie zwiększający się od końca 1996 roku popyt amerykański na kanadyjskie wyroby znowu zaczął działać stymulująco na gospodarkę. Wartość eksportu do Stanów Zjednoczonych podskoczyła o około 20 mld dolarów kanadyjskich w 1996 i 1997 roku. Również wzrost pewności konsumentów, co wiąże się ze zwiększonym popytem z ich strony i zwiększone inwestycje przedsiębiorstw przyczyniły się do lepszych wyników w drugiej połowie 1996 i w 1997 roku.
W 1997 roku odbyły się wybory do parlamentu federalnego, w których większość zdobyła dotychczas rządząca Partia Liberalna, co stanowiło o poparciu, którym obdarzali rząd mieszkańcy Kanady.
5. Wpływ kryzysu azjatyckiego na gospodarkę Kanady
5.1. Wpływ kryzysu w roku 1997
Na początku roku 1997 przyszłość Kanady przedstawiała się w różowych barwach: udana próba ograniczenia wydatków państwa pozwoliła na prognozy uzyskania dwumiliardowej nadwyżki budżetowej w 1999 roku. Udało się również przywrócić zaufanie inwestorów do dolara kanadyjskiego, co z kolei pozwoliło na znaczne zmniejszenie stóp procentowych (5,5%) do poziomu dużo niższego niż odpowiednie stopy Fed (8,5%)[21]. Dzięki temu koszty obsługi ogromnego długu publicznego malały, a zwiększające się zapotrzebowanie ze strony Stanów Zjednoczonych mogło być zaspokajane dzięki możliwości zaciągnięcia tanich kredytów. Dynamika rzeczywistego PKB skoczyła z 3.3% w trzecim kwartale 1996 roku (w przeliczeniu na cały rok) do 5,4% w drugim kwartale 1997 roku[22].
Kryzys na rynkach azjatyckich, który zaczął się pod koniec 1997 roku, nie uderzył w Kanadę bezpośrednio, jednak pośrednio oddziaływał na niektóre aspekty jej gospodarki.
Głównymi azjatyckimi odbiorcami dóbr kanadyjskich były Korea i Japonia. Importowały one głównie nieprzetworzone lub częściowo przetworzone surowce, takie jak węgiel, papier i tarcicę. Dla przykładu, w 1996 roku Japonia zakupiła 13,9 mln ton węgla, co stanowi połowę całego eksportu tego surowca Kanady. Gdy w Japonii w wyniku recesji budownictwo i przemysł hutniczy zmniejszył swe zapotrzebowanie oraz zażądał obniżki cen, uderzyło to w małe zakłady produkujące na potrzeby rynków zagranicznych. W związku z tym po roku 1997 wartość eksportu do Japonii zmniejszyła się o 3 mld dolarów kanadyjskich.
Zamieszanie na azjatyckich rynkach spowodowało również spadek cen dóbr na rynkach międzynarodowych (o około 15% w 1997 roku[23]). W związku z tym zagraniczni inwestorzy zaczęli uciekać od walut, które były przez nich uważane za wysoko zależne od eksportu, w tym od dolara kanadyjskiego. Deprecjacja tej waluty w stosunku do dolara amerykańskiego oraz fakt, że gwałtowny rozwój gospodarczy mierzony dynamiką PKB wydał się Gordonowi Thiessenowi[24], szefowi Bank of Canada, niestabilny i prowadzący do wzrostu inflacji, zmusiły go do zapowiedzenia podwyższenia stóp procentowych.
5.2. Gwałtowna deprecjacja dolara kanadyjskiego w roku 1998
Pod koniec stycznia 1998 roku dolar kanadyjski spadł do poziomu 68 centów USA, najniższego do tej pory w całej historii Kanady; jednak miało się okazać, że może spaść jeszcze bardziej. Większość ekonomistów wini za to i następne wydarzenia Gordona Thiessena, szefa banku centralnego Kanady, który swoją nieudolną polityką monetarną, a szczególnie nieumiejętnością przewidzenia reakcji rynku na jego oświadczenia doprowadził do tej sytuacji.
Wszystko zaczęło się od kryzysu azjatyckiego w 1997 roku, kiedy dolar kanadyjski zaczął tracić na wartości z powodu zniżki cen dóbr na rynkach światowych. Naturalną reakcją było podwyższenie stóp procentowych, aby zawrócić inwestorów uciekających od walut związanych z eksportem do pewności dolara amerykańskiego. Thiessen zapowiedział te podwyżki, jednak zwlekał z wprowadzeniem ich w życie (ponieważ minister finansów Paul Martin oczekiwał pierwszej od kilku lat nadwyżki budżetowej i chciał z gospodarki wycisnąć jak najwięcej).
W końcu inwestorzy zagraniczni stracili cierpliwość w oczekiwaniu na wzrost stóp i zaczęli wyprzedawać dolary kanadyjskie. To spowodowało pod koniec 1997 roku pierwszą z fal deprecjacji dolara i zmusiło do zwiększenia stóp, by zahamować ten proces. Dolar zatrzymał się na poziomie około 70 centów USA. Nadwerężyło to znacząco zaufanie dla banku centralnego Kanady.
W styczniu 1998 roku współpracownik Thiessena, Bernard Bonin, oświadczył, że jest prawdopodobne, że stopy procentowe w najbliższej przyszłości mogą zostać obniżone – co zredukowałoby wartość dolara jeszcze bardziej. Inwestorzy zagraniczni wzięli tą zapowiedź za zmianę kierunku polityki monetarnej banku centralnego, i zaczęli pozbywać się dolarów kanadyjskich, spychając jego kurs do 68 centów USA. To znowu zmusiło Bank of Canada do gwałtownego zwiększenia stóp.
W maju w swoim corocznym raporcie Monetary Conditions Report Thiessen
zapowiedział, że nie planuje zwiększania stóp przez najbliższe pół roku. Tym
razem inwestorzy, wyprzedając zapasy dolarów kanadyjskich, zepchnęli jego kurs
do 67 centów USA. Pod koniec sierpnia dolar osiągnął tragicznie niski poziom 63
centów amerykańskich z powodu kryzysu w Rosji[25].
Problemy z deprecjacją dolara kanadyjskiego wymusiły podwyżkę stóp procentowych do bardzo niebezpiecznego poziomu 7,5%. Kolejne podwyżki mogłyby wpędzić gospodarkę w recesję, jednak udało się ich uniknąć, gdyż ten skok przywrócił zaufanie zagranicznych inwestorów do waluty kanadyjskiej. Następnie, pod koniec 1998 roku Bank of Canada zmniejszył stopy, podążając za Fed, który obawiał się zastoju gospodarki amerykańskiej.
Zwiększone stopy procentowe i załamanie eksportu nie pozostało bez wpływu na rozwój gospodarczy. Gospodarka Kanady wyraźnie zwolniła a dynamika PKB w drugim kwartale 1998 wyniosła 1,4% w stosunku rocznym, a w trzecim kwartale 1,8%[26]. Potem, dzięki obniżeniu stóp, zwiększeniu zaufania do dolara i stabilizującemu się na niskim poziomie jego kursie, co przyczyniało się do zwiększonego eksportu, w czwartym kwartale osiągnięto wzrost PKB o 4,8%, a w pierwszym kwartale 1999 o 4,2%[27]. W całym roku 1998 utworzono 453 000[28] nowych miejsc pracy, co sprowadziło stopę bezrobocia do poziomu 8,3%[29].
W roku budżetowym 1997-1998 niespodziewanie (pierwszych nadwyżek oczekiwano w roku 1999-2000) osiągnięto nadwyżkę w wysokości 3,5 mld dolarów kanadyjskich. Przeznaczono ją na spłatę długu federalnego, który wyrażony w części PKB spadł o 3,3 punktu procentowego. Umożliwiło to również zmniejszenie podatków, szczególnie biednym rodzinom i studentom, oraz dofinansowanie szkolnictwa wyższego[30].
5.3. Rozwój gospodarki Kanady w roku 1999
W 1999 roku sytuacja w Kanadzie poprawiła się. Rosnące ceny dóbr na rynkach międzynarodowych spowodowały wzrost opłacalności eksportu, co napędziło przemysł wydobywczy i przetwórczy, stabilny dolar kanadyjski zachęcał do inwestycji. Wzrost popytu w Stanach Zjednoczonych również się przyczynił do wzrostu gospodarczego. Dzięki temu utworzono około 335 000 nowych miejsc pracy[31], w tym większość w pełnym wymiarze godzin, a bezrobocie spadło do niskiego, jak na Kanadę, poziomu 6,9%[32]. Produkt krajowy brutto w 1999 roku wzrósł o 3,7%[33].
Inflacja podskoczyła ze średniego jednoprocentowego poziomu dla roku 1999 do 2,2% w trzecim kwartale (w skali roku) głównie z powodu wzrostu cen energii, ropy naftowej i, w mniejszym stopniu, innych dóbr na międzynarodowych rynkach. Bankowe stopy procentowe były podnoszone nieznacznie kilka razy, aby zapobiec niekorzystnej rozbieżności pomiędzy tymi wielkościami w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych..
W roku finansowym 1998-1999 uzyskano nadwyżkę budżetową około 4 mld dolarów kanadyjskich, a w roku 1999-2000 12,3 mld dolarów. Zostały one przeznaczone na spłatę federalnego długu publicznego.
6. Podsumowanie
Kanada w roku 1990 stała przed trudnym wyzwaniem. Zbyt hojny system opieki socjalnej powodował rosnące długi, a gospodarka opierająca się na przemyśle wydobywczym i zasobach naturalnych wymagała wdrożenia nowych technologii. Tą sytuację należało zmienić tak szybko, jak to było możliwe, gdyż w przeciwnym wypadku państwu groziło bankructwo, a gospodarce zmniejszenie konkurencyjności na rynkach międzynarodowych.
Na szczęście Kanadzie udało się tego dokonać, chociaż nie obyło się bez pewnych problemów, które jednak miały tą zaletę, że wskazywały drogę naprawy sytuacji, a nie były tragiczne w skutkach. Po kryzysie lat 1990-91 dokonano restrukturyzacji przemysłu, inwestując w nowoczesne technologie i doszkalanie pracowników. W 1995 roku podjęto udaną próbę doprowadzenia do zrównoważenia budżetu. Umowy o wolnym handlu z USA pozwoliły na rozwój gospodarczy i korzystną integrację z tym krajem.
Stan gospodarki Kanady w 1999 roku pokazywał, że kraj ten ma wielkie możliwości rozwoju, ale także jeszcze dużo do zrobienia w dziedzinie inwestycji w nowoczesne technologie i postępu technicznego.
Bibliografia